Làng Tương Mai

(HNMĐT) - Làng Tương Mai là một trong 4 làng của vùng Kẻ Mơ, nằm ở cửa ngõ phía Nam Kinh thành Thăng Long, trên con đường từ phía Nam (Thường Tín) lên Thăng Long, từ Quán Gánh về Duyên Trường, Hạ Thái lên, qua các làng Yên Kiện, Lạc Thị (xã Ngọc Hồi) đến đầu làng Quỳnh Đô (xã Vĩnh Quỳnh) để vào Chợ Mơ rồi đi tiếp vào Kinh đô Thăng Long (đường này đến cuối thế kỷ XIX mới nắn lại theo đường Ngọc Hồi - Văn Điển - Giáp Bát như hiện nay).

Trên đường Thiên lý này, ở đầu làng Hoàng Mai, nhà nước phong kiến đặt một trạm (trạm Hà Mai) để chuyển công văn giấy tờ từ Kinh đô Huế ra Hà Nội và ngược lại. Người buôn bán, quan lại các nơi về Kinh đô Thăng Long (thời Lê) và tỉnh thành Hà Nội (thời Nguyễn) đều đi trên con đường này và thường lấy các làng Mơ làm trạm nghỉ chân. Dân làng Tương Mai mở nhiều quán cơm phục vụ khách, vì thế làng có tên là Mơ Cơm, để phân biệt với làng Hoàng Mai bên cạnh là Mơ Rượu (chuyên nấu rượu) và làng Bạch Mai là Mơ Thịt (chuyên bán thịt).

Làng Tương Mai nằm ở ngã ba sông Kim Ngưu, sông Sét, thông lên Kinh đô Thăng Long. Bao quanh làng còn có một hệ thống ao hồ. Điều kiện tự nhiên, vị trí sát Kinh đô Thăng Long cùng hệ thống giao thông thủy - bộ này tạo điều kiện thuận lơi để làng phát triển kinh tế. Ngoài nông nghiệp, dân làng còn khai thác các nguồn thủy sản trong ao hồ, trên sông; mở hàng cơm, làm gốm, làm tương, làm đậu phụ. Đậu phụ Tương Mai nổi tiếng ngon, chế biến thành các miếng hình vuông, được duy trì đến ngày nay. Tương của làng được làm từ những quả mơ ngon nên cũng nổi tiếng khắp vùng. 

Thời Trần, cùng với các làng trong vùng Kẻ Mơ, làng Tương Mai nằm trong thái ấp của Thượng tướng quân Trần Khát Chân (? - 1399). Ông là dòng dõi của Bảo Nghĩa vương Trần Bình Trọng (có sách chép là dòng dõi của Lê Hoàn, được phong quốc tính, đổi thành họ Trần). Ông có nhiều công lao trong cuộc chiến đấu chống các đợt xâm lược của quân Chiêm Thành ra Thăng Long cuối thời Trần. Năm 1390, ông giết được vua Chiêm Thành là Chế Bồng Nga, từ đây, quân Chiêm không còn đánh ra Thăng Long nữa. Do có công đó, ông được phong tước Hầu và được phong vùng Kẻ Mơ làm thái ấp. Dấu tích của Thái ấp Kẻ Mơ của Trần Khát Chân còn lại ở làng Tương Mai hiện nay là địa danh Đống Sành, giáp làng Hoàng Mai, nơi sản xuất đồ sành sứ. Nhớ công ơn của Trần Khát Chân, làng Tương Mai và cả vùng Kẻ Mơ tôn ông làm thành hoàng.

Cuối thời Lê, đầu thời Nguyễn, làng Tương Mai cũng là một xã thuộc tổng Hoàng Mai, huyện Thanh Trì, trấn Sơn Nam Thượng (năm 1831 đổi làm tỉnh Hà Nội). Năm 1899 cắt về tổng Tnịnh Liệt.

Trong kháng chiến chống Pháp, Tương Mai nằm trong quận VII của Hà Nội. Hòa bình lập lại, làng nằm trong xã Hoàng Văn Thụ huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông. Năm 1961, xã này nhập thêm làng (thôn) Mai Động và cùng với các xã trong huyện Thanh Trì được chuyển về Hà Nội. Tháng 10 - 1982, thôn Tương Mai được tách khỏi xã Hoàng Văn Thụ để thành lập phường Tương Mai thuộc quận Hai Bà Trưng. Đến tháng 11 - 2004, phường được chuyển về quận Hoàng Mai.

Thời Pháp thuộc, làng Tương Mai có ba người tham gia vụ Hà Thành đầu độc (6 - 1908) là vợ chồng ông Sáu Tỉnh mở quán cơm, trực tiếp bỏ thuốc độc vào cơm cho binh lính Pháp và ông Đặng Đình Nhân, tức Đội Nhân. Tại làng Tương Mai, thực dân Pháp lập một trường bắn để quân lính tập bắn, đồng thời để làm pháp trường xử bắn những người yêu nước. Ngày 24 - 5 - 1944, tại đây, thực dân Pháp đã xử bắn đồng chí Hoàng Văn Thụ - Thường vụ Trung ương, nhà lãnh đạo xuất sắc của Đảng ta.

TS. Bùi Xuân Đính